Psychische problemen & LVB: behandeling
In dit bronnenoverzicht bundelen we bronnen die binnen de GGZ gebruikt kunnen worden voor het herkennen van, en aansluiten op een LVB en in de LVB-zorg voor signalering, diagnostiek en behandeling van psychische problemen.
Over het algemeen geldt dat de kenmerken van psychische stoornissen ook gezien worden bij mensen met een LVB. Maar hoe lager het niveau van functioneren, hoe groter de kans op een atypische presentatie van een psychische stoornis. De bronnen op de pagina LVB & psychische problemen geven daar informatie over.
Daarnaast vraagt een LVB ook aanpassingen aan de behandeling.
Behandeling van psychische problemen in het algemeen
Richtlijn Effectieve Interventies LVB
Deze richtlijn beschrijft hoe op de kenmerken van een LVB aangesloten kan worden voor het ontwikkelen, aanpassen en uitvoeren van gedragsveranderende interventies voor jeugdigen met een LVB. De meeste aanbevelingen zijn echter ook van toepassing op volwassenen met een LVB.
Toolkit aandachtspunten aanpassingen interventies bij patiënten met LVB in de (ambulante) GGZ
In deze toolkit van Ingeborg Berger staan aandachtspunten, aanpassingen en interventies die ingezet kunnen worden in de behandeling van patiënten met LVB in de GGZ. Deze toolkit is ontwikkeld voor de FACT-teams van Bavo Europoort, maar kan breder worden ingezet. In dit artikel staat vergelijkbare informatie.
Boek – Behandeling van patiënten met een laag IQ in de GGZ beperkt begrepen – te bestellen
Dit boek uit 2022 helpt professionals in de GGZ bij de bejegening, communicatie, diagnostiek en behandeling van patiënten met een laag IQ.
Dit boek uit 2013 biedt een overzicht van alle facetten waarmee de begeleiders van deze cliënten te maken hebben. Het gaat om cliënten die een tijdelijke behandeling krijgen in één van de instellingen van De Borg, die langdurig verblijven in een instelling voor verstandelijk gehandicapten of in een justitiële inrichting, die in de GGZ worden behandeld of die thuis- of dakloos zijn.
Dit Handboek uit 2013 is voor begeleiders in de 24-uurs-zorg die werken met cliënten met een LVB en ernstige gedragsstoornissen en/of psychiatrische aandoeningen.
Handreiking: Passende transitiezorg voor jongeren met een LVB en psychische problematiek
De combinatie van een LVB plus psychische of gedragsproblematiek maakt voor jongeren de transitie naar volwassenheid en naar passende volwassenenzorg vaak complex. Juist in de turbulente transitiefase naar volwassenheid is het belangrijk dat de zorg met hen meegroeit en aansluit op hun behoeftes om verergering of het ontstaan van psychische of gedragsproblemen te voorkomen. Goede transitiezorg is daarvoor onontbeerlijk. In deze handreiking worden daarom wetenschappelijke en praktijkkennis gebundeld met beschikbare hulpmiddelen vanuit verschillende werkvelden en discipline. Aan de hand van zeven uitgangspunten voor goede transitie van zorg biedt de handreiking praktische adviezen en tools voor het beter passend maken van de zorg voor jongeren met een LVB plus psychische of gedragsproblematiek.
Behandelvormen algemeen
Er zijn ook behandelvormen specifiek ontwikkeld voor of aangepast aan mensen met een LVB of er is voor bepaalde behandelvormen uiteengezet hoe daarvoor rekening kan worden gehouden met een LVB. Hieronder geven we een overzicht van een aantal behandelvormen. Deze richten zich niet op een specifieke stoornis. Behandelingen voor mensen met een LVB die wel op een specifieke stoornis gericht zijn, staan vermeldop de pagina specifieke stoornissen & LVB.
We geven hieronder zowel links naar complete modules als links naar publicaties waar behandelvormen (al dan niet gecombineerd met effectonderzoek) worden besproken.Informatie over de effectiviteit van een module of behandelvorm is echter niet altijd bekend. Voordat een behandelvorm of interventie wordt ingezet, adviseren we daarom dat een behandelaar zich eerst goed verdiept in de behandelvorm en wat bekend is over effectiviteit en in de mate waarin een interventie ook echt aansluit op het doel en de specifieke eigenschappen van een cliënt/patiënt.
Handboek Psychiatrie en lichte verstandelijke beperking – te bestellen
In deel IV van dit handboek uit 2016 staan verschillende behandelvormen beschreven, waaronder CGT, EMDR, en Vaktherapie.
Psychological therapies and people who have intellectual disabilities (Engelstalig) – tegen vergoeding te downloaden
Het doel van dit rapport is om zorg professionals, manager, begeleiders en patienten te informeren welke psychologische interventies beschikbaar zijn, welke interventie helpend zou kunnen zijn en wat de verwachte uitkomst is.
Psychological Therapies for Adults with Intellectual Disabilities – te bestellen
Dit boek (2013) biedt belangrijke informatie over de aard en prevalentie van psychologische en geestelijke gezondheidsproblemen, de toepassing van behandelmethoden en de effectiviteit van behandelingen. Het biedt een gedetailleerde gids voor beschikbare therapieën voor volwassenen met een verstandelijke beperking, ook voor specifieke problemen.
Cognitieve gedragstherapie en LVB
Er zijn meerdere informatiebronnen over het inzetten van CGT bij mensen met een LVB. We noemen er hieronder een aantal die grotendeels vrij toegankelijk zijn.
Handreiking over CGT bij jeugdigen met een LVB – Academische Werkplaats Kajak
Deze handreiking gaat onder andere in op het belang van een goede indicatiestelling, de minimale voorwaarden om van CGT te profiteren, de aanpassingen die nodig zijn in de behandeling van cliënten met een LVB en het belang van een integrale benadering, waarbij de jeugdige, de ouders en het systeem betrokken zijn. Het Stappenplan CGT bij jeugdigen met een LVB geeft een overzicht van de stappen: 1. Diagnostiek en indicatiestelling; 2. Aanpassingen CGT bij jeugdigen met een LVB; 3.
Monitoring en stoppen met de behandeling; en 4. Alternatieven. Verder wordt een overzicht gegeven van beschikbare werkboeken CGT, geordend naar psychische problematiek, leeftijd en effectiviteit en zijn er directe links naar websites voor meer informatie. Ook al is deze handreiking gericht op jeugdigen, veel van de informatie zal ook relevant of bruikbaar zijn voor volwassenen.
E-learning: CGT bij Jeugdigen met een LVB en psychische stoornis – Academische Werkplaats Kajak
Deze e-learning is een praktische vertaling van de gelijknamige handreiking (zie hierboven). In de e-learning maak je kennis met CTG bij jeugdigen met een LVB en een psychische stoornis door middel van videofragmenten, relevante theorieën, opdrachten en korte toetsen. De e-learning is kosteloos te volgen bij GGZ Ecademy.
Op de site van de Kenschetser zijn eenvoudige tekeningen te vinden die CGT behandeling en Schema behandelingen visueel kunnen ondersteunen.
Behandelmodules GGZ Rivierduinen Kristal
Door GGZ Rivierduinen Kristal, met subsidie van het Nuts Ohra fonds, zijn verschillende behandelmodules ontwikkeld voor de behandeling van mensen met psychische problematiek en zwakbegaafdheid of een licht verstandelijke beperking. Een aantal van de modules richt zich op een specifieke stoornis. Die staan in het volgende hoofdstuk weergegeven. De volgende behandelmodules zijn breder inzetbaar: Controle over emoties, Denken, voelen en doen en Verbeter je zelfbeeld.
Artikel: Mindfulness voor volwassenen met een licht verstandelijke beperking (Punt et al. (2016), Directieve Therapie, 36(3), 184-203)
Je emoties de baas 2.0 – Poli+
Je emoties de baas 2.0 is een update van de eerdere versie. De module wordt gebruikt om patiënten met een lager IQ te helpen om emoties beter te leren reguleren. Je emoties die baas 2.0 bestaat uit een handleiding en werkboek.
Het hoofddoel van de interventie Emotieregulatievaardighedentraining DGT voor personen met een LVB is het verminderen van het zelfbeschadigende, suïcidale en agressieve gedrag. Dit gebeurt door het vergroten van adaptieve emotieregulatievaardigheden (ERV) en het verminderen van de maladaptieve ERV. In het najaarsnummer 2023 van ons tijdschrift LVB Onderzoek & Praktijk staat een bijdrage van Annemarie van Vonderen over DGT bij LVB (pdf).
Vaktherapie en LVB
Vaktherapeutische interventies worden steeds vaker ingezet bij mensen met een LVB en bijkomende (psychische) problemen. Hieronder linken we naar een aantal websites met meer informatie over deze behandelvormen.In de eerder genoemde generieke module psychische stoornissen en zwakbegaafdheid of LVB gaat een paragraaf over vaktherapie.
Meer uitleg over vaktherapie in algemene zin is te vinden in de GGZ standaard Vaktherapie. Artikelen over specifieke vormen van vaktherapie bij mensen met een LVB staan hieronder:
Artikel: Psychomotorische therapie bij mensen met een licht verstandelijke beperking en problemen met emotie- en agressieregulatie (Bellemans et al. (2016), Directieve Therapie, 36(3), 148-168)
Proefschrift: Music Interventions for Stress Reduction (2021)
In de onderzoeken die onderdeel zijn van dit proefschrift is gekeken naar de praktijkkennis van muziektherapeuten over het verlagen van het stress bij mensen die functioneren op een lager intellectueel niveau, de validiteit en betrouwbaarheid van zelfrapportage stressmeetinstrumenten en hun geschiktheid voor mensen met een LVB en het ontwikkelen van een muziektherapeutische micro-interventie voor stressreductie.
Uit dit onderzoek van Tina Bellemans blijkt o.a. dat PMT lijkt bij te dragen aan het beter omgaan met boosheid en het verminderen van agressief gedrag van mensen met een LVB door het inzetten van lichaamsgerichte én bewegings-gerichte interventies. Daarnaast lijkt interoceptief bewustzijn een werkingsmechanisme te zijn voor PMT gericht op reguleren van boosheid en agressief gedrag.
In dit proefschrift (2024) van Manon Smit staat het belang van lichaamsbeleving centraal voor psychomotorische diagnostiek en behandeling van seksueel misbruik bij mensen met een licht verstandelijke beperking.
Herstelinterventie en LVB
HERSTEL spel – Antes Parnassiagroep – te bestellen
Het HERSTEL spel is ontwikkeld door professionals van de Antes Parnassiagroep, in samenwerking met ervaringsdeskundigen. Het is een behandelinterventie in de vorm van een extra groot formaat bordspel waarmee herstellen van psychische problemen bespreekbaar wordt gemaakt. Verslavingen, medicatie, goed voor jezelf zorgen en situaties om te vermijden komen op een laagdrempelige manier aan bod. Geschikt voor voor cliënten met ZB of een LVB in zowel klinische als ambulante behandeling.
LVB gespreksinterventie ‘Herstel, hoe dan wel?’
Er is een methode ontwikkeld, mede met mensen met een LVB, waarmee begrijpelijk en constructief samen met degene met een LVB het gesprek kan worden gevoerd over herstel. Deze methode bestaat uit een boekje voor de cliënten (pdf) met psychische klachten en zwakbegaafdheid of een LVB en een een A4-tje (pdf) met aandachtspunten voor de begeleider. Deze gesprekinterventie is bedoeld voor begeleiders, behandelaren, herstelcoaches die met mensen met zwakbegaafdheid of een LVB in gesprek willen gaan over herstel.
Psychofarmaca en LVB
De handreiking is een aanvulling op de reguliere richtlijnen voor psychofarmaca zoals het Farmacotherapeutisch Kompas. De handreiking is bedoeld voor (para)medici die werken met kinderen, jongeren en jongvolwassenen met een LVB.
Toolkit: bewust gebruik van psychofarmaca
Samen met experts uit de gehandicapten- en ouderenzorg en de inspectie voor de gezondheidszorg stelde Vilans 10 uitgangspunten voor het gebruik van psychofarmaca bij gedragsproblemen op. De toolkit bevat 1. Kennis over gebruik psychofarmaca, 2. Omgaan met probleemgedrag, 3. Voorschrijfbeleid verbeteren, en 4. Cliënten en verwanten betrekken.
Vijf informatiesites over psychopharmaca
KenMed, het Kennisplatform Medicatie in de Psychiatrie, heeft 5 websites gelanceerd met (in begrijpelijke taal) onafhankelijke en betrouwbare informatie over psychofarmaca. Het gaat om de websites: www.antidepressiva.nl, www.stimulantia.nl, www.benzodiazepines.nl, www.stemmingsstabilisatoren.nl en www.antipsychotica.nl. Hierop staat alle informatie over werking en bijwerkingen van medicijnen.
Overige behandelvormen
Handreiking: VR therapie – Amarant
Bij Amarant wordt in de ondersteuning aan mensen met een LVB al enige tijd gewerkt met Virtual reality (VR)-therapie als onderdeel van CGT of vaktheraopie. Amarant deelt de kennis over de therapie nu in een handreiking ‘VR therapie bij cliënten met een LVB. VR als verrijking van de reguliere behandeling’ werd gepresenteerd tijdens een nu terug te kijken webinar over de inzet van VR-therapie.
Animal Assisted Therapy: groter gevoel van veiligheid en emotionele verbinding
Bij Animal Assisted Therapy (AAT) wordt een dier als integraal onderdeel van het zorgtraject in de behandeling opgenomen. Dieren hebben een kalmerende werking op het fysiologisch stresssysteem, emotionele verbinding bevorderen en contact tussen patiënt en therapeut faciliteren. Bij Karakter worden nu op enkele plekken dieren ingezet ter versterking van de behandeling van een jeugdige en doen ze onderzoek naar de effectiviteit ervan.
Signaleringsplan
Boek: Signaleringsplan zegen of vloek? Reflectie op het gebruiken van saneringsplannen in de langdurige zorg. In dit boek, uitgegeven door het CCE in 2016, is in kaartgebracht wat er in de langdurige zorg onder een signaleringsplan wordt verstaan en welke typen signaleringsplannen er in de Gehandicaptenzorg, de Geestelijke Gezondheidszorg en de Verpleging, Verzorging en Thuiszorg worden gebruikt. Er wordt daarnaast een kritische reflectie gegeven wanneer een signaleringsplan goed kan werken, of de cliënt en de zorgprofessional er baat bij hebben en wat valkuilen kunnen zijn.
Toolkit signaleringplan. Deze toolkit is gemakt voor kinderen, jongeren en hun ouders/verzorgers, maar is ook goed toepasbaar bij (al dan niet volwassenen) met een LVB. Het geeft Handvatten hoe er samen met de client, stap voor stap, een signaleringsplan kan worden gemaakt.
Evaluatie behandeling
In de GGZ is het gebruikelijk dat behandelresultaten tijdens een behandeling gemeten worden. Vaak wordt dit gedag doordat een client tijdens de behandeling een of meerdere vragenlijsten krijgt voorgelegd die te maken hebben met zijn/haar symptomen en functioneren. Dit wordt ook wel ROM genoemd, Routine Outcome Monitoring. Er zijn maar weinig ROM instrumenten gevalideerd voor mensen met een LVB.
Health of the Nation Outcome Scales for People with Learning Disabilities (HoNOS-LD)
De HoNOS-LD is een observatieschaal voor mensen met leerstoornissen en geestelijke gezondheidsproblemen, en wordt ingevuld door de behandelaar. De uitkomst geeft weer hoe het geestelijk en sociaal functioneren van een cliënt in de GGZ op een bepaald ogenblik is. Klik hier voor de Engelstalige score sheet en hier voor een Engelstalig onderzoeksartikel.
De SQ 48 is een vragenlijst die de behandelaar samen met de client invuld en een beeld van de klachten geeft. Hiermee kan het effect van de behandeling in kaart worden gebracht. De SQ48 is inmiddels gevalideerd en geschikt gevonden voor mensen met een LVB.
